Không chỉ có những kì quan đá được kiến tạo từ núi lủa cách đây hàng triệu năm, hành trình Lý Sơn còn nổi tiếng với những ngôi nhà cổ kính có tuổi đời hơn 200 năm được bảo tồn khá nguyên vẹn, được khách thăm quan ví như những bảo tàng thu nhỏ, những nhân chứng sống về chủ quyền biển đảo của Việt Nam.

Căn nhà cổ của tộc họ Nguyễn nằm ở xã An Vĩnh, huyện đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi) có niên đại hơn 200 năm. Theo người dân địa phương, hàng trăm năm trước, nhiều gia đình khá giả ở địa phương mua gỗ trong đất liền, thuê tàu mang ra đảo làm nhà ba gian theo kiến trúc nhà rường lợp mái tranh, hoặc nhà mái lá.

Do thường xuyên đối mặt với gió bão, người dân nơi đây dần mái lợp ngói hoặc tôn xi măng cho phù hợp.

Gian nhà chính với nhiều cửa gỗ, kèo, cột gắn kết chặt với nhau. Người dân nơi đây đã mời thợ mộc Kim Bồng (Quảng Nam) và thợ chạm, cẩn xà cừ (Thừa Thiên - Huế) vào Lý Sơn để làm trong 5-6 tháng.
Hầu hết các nhà cổ ở đảo Lý Sơn là nhà thờ của các tộc họ. Kiến trúc nhà rường có ba gian thờ được chạm khắc, trang trí với nhiều hoành phi, liễn đối rực rỡ. Hàng năm, tại các nhà thờ tộc họ này diễn ra lễ tế tri ân công đức tổ tiên giong buồm ra biển Đông, cắm cột mốc khẳng định chủ quyền biển đảo ở Hoàng Sa, Trường Sa khi xưa.

Hoa văn chạm khắc "ngựa hóa rồng" trên cửa gỗ. Các chuyên gia khảo cổ nhận định hệ thống nhà cổ ở đảo Lý Sơn có niên đại khoảng từ 150 đến hơn 200 năm. Do không ảnh hưởng bởi chiến tranh, ý thức bảo tồn của cư dân đảo khá tốt, hệ thống nhà cổ nơi đây còn được giữ nguyên vẹn.

Gia đình ông Lê Lý (thôn Đông, xã An Hải) đang sống trong căn nhà cổ hơn 150 năm dựng trên 42 cột. Trước đây, căn nhà có mái lợp bằng cỏ tranh, nhưng vật liệu này ngày càng ít dần nên gia đình ông lợp mái bằng ngói đất. Ông Lý cho biết, nhiệt độ trong nhà cổ luôn hài hòa (mùa nắng thì mát, mùa đông ấm áp), không gian yên tĩnh rất phù hợp cho nghỉ dưỡng.

Tượng đồng cai đội Hoàng Sa Phạm Hữu Nhật được tìm thấy ở huyện đảo Lý Sơn. Không gian nhà cổ của ông Phạm Thoại Tuyền - hậu duệ đời thứ năm của cai đội Hoàng Sa Phạm Hữu Nhật ở thôn Đông, xã An Vĩnh lưu giữ nhiều tư liệu quý khẳng định chủ quyền Hoàng Sa, Trường Sa của Việt Nam.

Song hành cùng hệ thống nhà cổ, huyện đảo Lý Sơn còn có hàng chục di tích lịch sử văn hóa, đình làng - nơi diễn ra nghi thức tế lễ đội hùng binh Hoàng Sa của các tộc họ - tri ân công đức tổ tiên, càng góp phần tạo nên không gian cổ kính, trang nghiêm ở huyện đảo tiền tiêu này.

Sở Văn hóa, Thể thao và chương trình Quảng Ngãi kêu gọi các đơn vị lữ hành trong nước hợp tác với các tộc họ ở huyện đảo Lý Sơn, đưa Lữ khách trong nước và quốc tế tham quan hệ thống nhà cổ theo mô hình hành trình cộng đồng hoặc nằm trong Chương trình Lý Sơn, nhằm nâng cao thu nhập cho người dân địa phương.